 |
| De stad Appingedam in de 17e eeuw (1665). |
Over het ontstaan van Appingedam
Over de exacte ouderdom van Appingedam bestaat geen zekerheid. Archeologische vondsten gaan terug tot ongeveer 1140, Wel zijn er ook enkele oudere vondsten gedaan, maar daaruit zijn geen conclusies te trekken.
Appingedam is vermoedelijk ontstaan rond 1100 op een van de dijken langs de Delf of een van de voorlopers daarvan. Bij de kruising van de Delf, de Groeve, de Groote Heekt en enkele handelswegen ontstaat vervolgens een nederzetting van schippers en waar koop-en ambachtslieden gaan wonen. In een document uit 1224 is voor het eerst sprake van een markt- of vergaderplaats, waarmee waarschijnlijk Appingedam wordt bedoeld.
Over de beginperiode bestaan verschillende theorieën, die zich concentreren op de vermoedelijke loop van het riviertje de Appe. Een aantal auteurs gaat er van uit dat de plaats is ontstaan aan een dam in de Heekt, de Appe of de Groeve. De nederzetting Appingedam zou al hebben bestaan voordat rond 1200 de Delf wordt gegraven. Als consequentie van deze opvatting wordt soms gesteld dat met de in 1057 genoemd plaats Geleviswert, waar munten worden geslagen, niet Garrelsweer maar Garreweer wordt bedoeld. Andere auteurs menen dat Appingedam pas na het graven van de Delf is gesticht. Appingedam zou mogelijk zijn ontstaan aan een sluis of dam in de Delf. Recent historisch-geografisch onderzoek heeft laten zien dat het Damsterdiep al voor het jaar 1000 moet zijn gegraven om de ontwatering van het achterland te verbeteren. Aanwijzingen voor het bestaan van een dam in de Delf zijn echter niet gevonden.
De naam Appengadomme (1225) of Damme (1235) is volgens sommige theorieën ontleend aan een dam in de rivier de Appe of Apt. Op naamkundige gronden is een afleiding uit de riviernaam Appe onwaarschijnlijk. Dergelijke vormen komen in de Middeleeuwen alleen voor bij landschapsnamen als Fivelingo. Waarschijnlijker is een afleiding van de persoonsnaam Appe/Abbe, dan wel de familienaam Appinga/Abbinga. Appingedam betekent dan 'dam bij de woonplaats van de mannen van Abbo' of 'dam bij de woonplaats van de familie Abbinga'. Volgens enkele 15-eeuwse bronnen is de kloosterwierde ook wel Appingen genoemd. Vergelijkbaar daarmee is de kloosterwierde Appingen in de Krummhörn (Duitsland), 1401 Appungen.
Rechts het oude stadhuis van Appingedam met links de Nicolaïkerk met toren: begin 13e eeuw, midden 13e eeuw (koor, dwarsschip), begin 14e eeuw (verlenging koor), 1450-1475 (noord- en zuidbeuk, noordkapel), begin 16e eeuw (zuidkapel), 1594 en 1686 (herstel), 1948-'54 (rest.). Foto: 2011.
Groei en bloei
Door de gunstige ligging aan de Delf, die een open verbinding met de zee heeft gevormd, groeit de nederzetting in korte tijd uit tot een belangrijk handels- en marktcentrum. Appingedam wordt de hoofdplaats van het Friese gewest Fivelingo. Aan de kaden van de Delf worden binnengelopen zeeschepen afgemeerd en lossen en laden schippers hun vracht. Vervolgens worden de goederen opgeslagen en verhandeld. Handel wordt gedreven met Noord-Duitsland en het Oostzee-gebied, Scandinavië en Westfalen. Bij de Wezertol van Bremen gelden in die tijd gunstige uitzonderingstarieven voor Damster schepen. Appingedam wordt een belangrijk regionaal marktcentrum. De groei van de plaats blijkt ook uit de Nicolaaskerk, die in deze periode als het ware met Appingedam meegroeit.
Appingedam heeft in de Middeleeuwen niet alleen in economisch, maar ook in juridisch en bestuurlijk opzicht een centrumfunctie. Al in de 13e eeuw vergaderen in Appingedam de redgers van het Friese gewest Fivelingo. De zelfstandigheid van rechtspraak en bestuur wordt bevestigd in 1327. In dat jaar erkennen de vertegenwoordigers van de Zeven Friese Zeelanden, verenigd in het verbond van de Opstalboom, de al van oudsher in Appingedam bestaande rechten en gewoonten en leggen deze vast in het stadsprivilege van Appingedam, de buurbrief. De voertaal in Appingedam is in de middeleeuwen Fries. Dit blijkt ook uit overgeleverde Oudfriese wetsteksten. Het Fries wordt als gevolg van de Hanzehandel en de invloed van Groningen aan het einde van de middeleeuwen verdrongen door het Nederduits.
Achteruitgang en nieuwe bloei
In 1514 wordt Appingedam ingenomen door George van Saksen. De bevolking, die voor een deel zijn toevlucht heeft gezocht in de Nicolaikerk, wordt uitgemoord. In 1536 wordt het stadje ingenomen door Meindert van Ham, een aanvoerder van Karel van Gelre, maar in september van datzelfde jaar wordt hij verdreven door Georg Schenck van Toutenburg, stadhouder van Karel V. Daarna worden de vestingwerken geslecht. Hoewel Appingedam sinds de 16e eeuw in economisch opzicht geleidelijk aan achteruit is gegaan, ontstaat er tijdelijk een opleving rond 1630, als het raadhuis gebouwd wordt en rond 1760 als veel gevels, vooral in de Solwerderstraat, worden vernieuwd. Aan het eind van de 18e eeuw worden toch nog altijd zo'n 50 zeeschepen per jaar bevracht en worden regelmatig vaste beurtdiensten onderhouden op Sneek, Amsterdam en Leer.
Langs het Damsterdiep komen steen- en pannenbakkerijen, kalkovens en scheepswerven. Wind- en rosmolens zorgen voor het malen van graan en boekweit het persen van olie en het zagen van hout. Bovendien telt Appingedam in die tijd maar liefst zes bierbrouwerijen, twee jeneverstokerijen, enkele leerlooierijen, weverijen, garentwijnderijen, een zeepziederij, een lijmziederij, een azijnmakerij en een zoutkeet.
Als de Fransen zich opmaken voor het Beleg van Delfzijl wordt het stadje van de voorraden leeggeroofd. Later zal Marcus Busch, belegeraar van de vestingstad Delfzijl, zijn hoofdkwartier in Appingedam kiezen. De Damsters zullen tijdens het beleg nog wel natte voeten krijgen, want Pierre Maufroy, verdediger van de stad, sluit de sluizen van Delfzijl, zodat de Fivelboezem onderwater komt te staan en dus ook de plaats Appingedam..
Aan het einde van de 19e eeuw bloeit de Damster economie weer wat op. Appingedam maakt vooral naam met de veemarkten, waarvan de paardenmarkt de belangrijkste is geweest. In 1884 krijgt Appingedam aansluiting op de nieuwe spoorlijn Groningen - Delfzijl. Het vervoer over water neemt hierdoor in belang af. In 1870 introduceert C. Roggenkamp de eerste stoommachine in Appingedam en richt hij de eerste stoomtimmerfabriek van Nederland op onder de naam Molly.
De Vrouwenbrug in appingedam met zicht op een aantal monumentale panden en hangende keukens. Foto: 20-04-2011.
Naar de 20e eeuw
Aan het begin van de 20e eeuw ontwikkelt Appingedam zich meer en meer tot het industriële centrum van Fivelingo. Appingedam krijgt onder andere een zuivelfabriek, een vlasfabriek en een strokartonfabriek ‘De Eendracht’, een gasfabriek, een trailerfabriek en twee carrosseriefabrieken Medema en Smit. De machinefabriek Borga van Ter Borg & Mensinga krijgt wereldfaam en de metaalgieterij van Jan Brons produceert de Bronsmotor, een scheepsmotor die over de hele wereld wordt verkocht. Thans staat op de hoek van de Kniestraat en de Dijkstraat, als industrieel monument, de reusachtige krukas van zo'n Bronsmotor.
Een dorsmachine en een carterpers van Borga. Foto: 9 aug. 2008.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt Appingedam aanvankelijk meer en meer overvleugeld door buurgemeente Delfzijl. Tussen Appingedam en Delfzijl is er altijd een zekere mate van rivaliteit geweest. Dat is vandaag de dag nog altijd het geval. Delfzijl ontwikkelt zich in hoog tempo tot de derde havenstad van Nederland en tot één van de belangrijkste industriële centra in het noorden. De ontwikkeling in Appingedam verloopt veel gestager. Op sommige gebieden, zoals de winkelvoorzieningen, is zelfs sprake van stilstand. Zoals vaak is er een prikkel nodig om de ommekeer in te luiden.
In 1972 verwerft Appingedam het predicaat beschermd stadsgezicht. Daarmee verkrijgt het (voormalige) gemeentebestuur de juridische en financiële mogelijkheden de in verval geraakte binnenstad weer nieuw leven in te blazen. In hoog tempo worden ambitieuze plannen ontwikkeld om de historische binnenstad van Appingedam te restaureren met behoud van de eigen identiteit.
De ingrijpende restauratie van de Damster binnenstad heeft grote gevolgen. Niet alleen wordt het aanzien van de stad verfraaid, ook de middenstand leeft op en de bedrijvigheid neemt toe. Onder het motto ‘Appingedam, terug in de vaart’ onderneemt Appingedam een geslaagde poging toeristen en ondernemers naar de stad te trekken. De vaarrecreatie komt tot ontwikkeling, mede dankzij de openstelling van het Damsterdiep-vaarcircuit. Appingedam wordt uitgebreid met moderne woningen in ruime nieuwbouwwijken of sfeervolle stadsgebieden.
De plaats Appingedam heeft 75 Rijksmonumenten, de (voormalige) gemeente Appingedam telt 101 Rijksmonumenten.
Appingedam anno nu
Thans kent Appingedam een gevarieerd winkelaanbod en aantrekkelijke recreatiemogelijkheden, goede wegverbindingen en openbaar vervoer, zodat het stadje een toeristisch centrum is geworden voor de noord-oostelijke hoek van de provincie Groningen. Daarnaast heeft het zich ontwikkeld tot regionaal verzorgingscentrum, zowel in bestuurlijk opzicht als op het gebied van het onderwijs en winkelvoorzieningen. De grote fabrieken zijn helaas allemaal gesloten en deels verdwenen. Ook de veemarkten zijn er niet meer.
De hangende keukens van Appingedam. Achterzijde Solwerderstraat, 4, 10, 12 en 14. Foto: 2007.
Bronnen:
01. Museumstad Appingedam (museumstadappingedam.nl).
02. Website gemeente Appingedam (appingedam.nl).
03. Wikipedia (2013).
04. Appingedam in beeld (appingedam-on-top.nl).
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe |
Hoogeveen, 14 sept. 2013.
Revisie: 26 maart 2024.
Verhaal: © Harm Hillinga. |
 |
|
↑ Top |
|
